РФЕ: ( Европска ромска фондација)“Патот од надеж до сомнеж”

Последните две децении сведоци сме на создавање и функционирање на повеќе ромски фондации и иницијативи на европско ниво, финансирани првенствено од Отвореното Општество на Џорџ Сорос. Од првата канцеларија во Будимпешта, преку краток престој во Берлин, до денешната нова Европска Фондација за Ромите во Брисел.

 Почетоци: Будимпешта и Roma Initiatives Office (RIO)

Првата фаза започнува во Будимпешта, каде што RIO, дел од Open Society Foundations (OSF), беше замислена како канцеларија што ќе поттикнува ромско лидерство и иницијативи во Европа. Жељко Јовановиќ, заедно со Менсур Халити, започнаа со амбициозен план за трансформирање на животите на ромите преку финансирање на програми за образование, интеграција и културни иницијативи. Халити беше втор човек во структурата и тесно соработуваше со Јовановиќ од самите почетоци во Будимпешта.
Кога Ромската фондација за Европа беше основана, нејзината канцеларија беше сместена во Будимпешта, каде што Жељко Јовановиќ ја започна својата активност со амбициозен план да го трансформира животот на ромската заедница. Менсур Халити, кој беше втор човек по Јовановиќ, играше важна улога во сите овие процеси и остана клучен член во фондацијата и по преместувањето во Берлин и Брисел.
Фондацијата која беше сместена во Будимпешта и која играше важна улога во ромската заедница во Европа беше позната како Roma Initiatives Office (RIO). Таа беше дел од Open Society Foundations (OSF) и беше основана за да поттикне ромско лидерство и иницијативи во Европа.

Фондацијата RIO функционирала во Будимпешта од 2005 година, кога беше формирана, па до 2018 година, кога ја напушти поради политички притисоци од страна на унгарската влада, кога по интензивна кампања од унгарската влада предводена од Виктор Орбан за овбинување дека OSF и Сорос се мешат во домашната политика и „поттикнување миграција“.
Оваа информација е потврдена од OSF, како и од повеќе светски медиуми (Reuters, BBC, Guardian и др.).
Постојат медиумски наводи и непотврдени извештаи, особено од унгарски и десничарски извори, дека при заминувањето на OSF од Будимпешта биле отстранети или уништени интерни документи.
Овие наводи немат официјална истрага, ниту јавни докази кои покажуваат дека тие документи содржеле докази за перење пари.
OSF јавно негираше какви било незаконски активности, и тврдеше дека преместувањето било од безбедносни и политички причини односно поради анти-НПО законот што ја таргетираше OSF и ги принудуваше нивните канцеларии да се затворат во Унгарија.

 Берлинската етапа: RIO и формирање на национални ромски движења

По напуштањето на Будимпешта, операциите се преместија во Берлин.Тука беше формиран European Roma Institute for Arts and Culture (ERIAC), а паралелно започнаа иницијативи за создавање на национални движења како Avaja во Македонија, Opre Roma во Србија, Постојаната ромска фондација и други.

Менсур Халити продолжи да биде близок соработник на Жељко Јовановиќ, играјќи клучна улога во овие иницијативи.Сепак, речиси сите овие иницијативи пропаднаа по неколку години, оставајќи зад себе потрошени буџети и минимални трајни резултати. Единствен исклучок беше AVAJA, која пред околу една година се трансформираше во политичка партија. Но, и оваа трансформација беше повеќе резултат на внатрешни амбиции отколку на долгорочна стратегија за заедницата.

Формирање на Новата Ромска Европска Фондација: Брисел

По Берлин, РИО се преселува во Брисел, каде што добива ново име  Нова Фондација на Ромите во Европа (РФЕ). Во овој период, Жељко Јовановиќ и Менсур Халити остануваат клучни фигури, социјално и професионално поврзани во основните процеси на фондацијата. Преселбата на фондацијата во Брисел се сметаше за стратегиски потег за подобро поврзување со институциите на Европската унија и нови политички можности.

Ромската фондација за Европа постави амбициозен план: да инвестира 100 милиони евра до 2030 година во различни проекти кои се фокусираат на ромската заедница, како што се образованието, лидерството и интеграцијата. Оваа бројка изгледа импресивно, но, во исто време, остануваат многу неразјаснети детали за тоа како овие средства се трошат и кој има контрола врз нив.

Фондацијата е приватна и не подлежи на истиот тип на транспарентност како јавните институции, што значи дека не се обврзува да објавува финансиски извештаи или детали за распределата на грантовите. Ова отвора сериозни прашања за отчетноста на фондот. Затоа што иако се презентира како организација која има за цел да помогне на маргинализираните ромски заедници, нејзината работа е често нејасно документирана, а јавното внимание и мониторинг на нејзините активности остануваат минимални.

Со оглед на нејасната отчетност и липсата на јавно достапни податоци, често се поставуваат прашања за тоа како точно се распределија средствата. Колку од тие 100 милиони евра навистина стигнаа до ромската заедница? Кои конкретни проекти беа финансирани и колку од нив имале реален импакт? Без официјални извештаи и јасно наведени цели, се создава простор за сомнежи дека средствата можеби не се користат оптимално.

Што е постигнато?

Прегледот на активностите на Ромската фондација за Европа покажува дека има неколку значајни иницијативи кои имаат цел да ја унапредат ромската заедница, како што се образовни програми, културни настани и лидерски обуки. Сепак, овие активности, иако се добро рекламирани, не се соочуваат со конкретни и независни проценки на ефективноста.

Еден од најголемите проблеми што се појавуваат при разгледувањето на резултатите е тоа што не постојат јавни извештаи за резултатите. Како можеме да оцениме успех, ако не се знае кои проекти добиле финансиска поддршка, какви биле точните цели и како биле мерени резултатите? Иако фондацијата редовно објавува новини за своите активности, тие не даваат јасни бројки или резултати кои би овозможиле објективна проценка за нивната ефикасност.

Пример: На пример, фондот организирал неколку обуки за ромски млади лидери, но колку од овие млади луѓе навистина се вклучиле во клучни политички процеси или успешни иницијативи во своите заедници? Тоа останува нејасно и не подлежи на јавен надзор.

Прашањата остануваат без одговор

Иако Ромската фондација за Европа постави големи цели и потрошува значителни средства, многу прашања остануваат без одговор. Недостатокот на транспарентност, нејасните резултати и преиспитувањата за начинот на кој се трошат средствата ги поставуваат под знак прашалник нејзините цели и вистинска мотивираност за позитивни промени.

Фондацијата, како приватен ентитет, не е обврзана да се држи до истите стандарди на отчетност како јавните институции, но мора да биде свесна дека ако се презентира како партнер за промена, таа ќе биде подложена на јавна контрола и критика. Правото на транспарентност и отчетност е клучно, особено кога се работи за средства кои теоретски треба да доведат до промена за маргинализираните заедници.

Ако фондацијата навистина сака да остави траен и позитивен отпечаток, мора да ги повеќе отвореност, поголема отчетност и да обезбеди јасни и независно мерени резултати од своите активности.

ERIAC и REF: Културата и образованието без отчетност

ERIAC (European Roma Institute for Arts and Culture) и REF (Roma Education Fund) продолжуваат да примаат значителни средства, но прашањата за нивната отчетност и резултати се недоволно адресирани. Проектите се фокусираат на зачувување и промоција на ромската уметност и култура, но останува прашањето: Колку ромски уметници добија вистинска шанса и колку од овие проекти имаат долгорочно влијание?

Во Европа, ромската заедница не бара уште еден нов проект, уште еден самит или уште една конференција. Бара транспарентност. Бара резултати. Бара право на вистинска контрола врз средствата што се трошат во нејзино име.

Секое евро потрошено без отчетност е предавство на таа борба.

Во контекст на сите овие активности, се поставува прашањето дали фондацијата, и покрај вложените средства, навистина постигнува суштински и трајни резултати, или нејзината работа останува само на површински промени кои се тешко видливи на долгорочен план.

Дополнително: ERIAC & REF – Луксузни проекти без вистинска промена

ERIAC (Европски ромски институт за уметност и култура)

Трошоци: Преку 500.000 евра годишно

Активности: Изложби, фестивали, промоции

Проблеми:

Културните настани се насочени главно кон европските елити, а не кон обичните Роми.

Недостасува долгорочен културен импакт на ромската заедница.

Нема јавни финансиски извештаи за трошењето на средствата.

REF (Фонд за ромско образование)

Финансирање: Стипендии и образовни програми

Проблеми:

Нема значајни системски промени во образованието на Ромите.

Недостасуваат податоци за тоа колку стипендисти дипломирале или се вработиле по завршувањето на програмите.

Дали РФЕ е вистинска надеж или само „активизам на хартија“?

Транспарентност: 0% — Никој не знае како точно се трошат средствата.

Трајност: 0% — Проектите исчезнуваат по 1–2 години.

Влијание: 0% — Нема мерливи резултати во ромските заедници.

Клучното прашање:

Дали РФЕ навистина работи за промена на животите на Ромите или само функционира како платформа за влијание и самопромоција?

Ако продолжи да работи без јасна отчетност и транспарентност, тогаш ќе биде тешко да се верува во вистинската мотивација зад овие иницијативи