Европа ечи во ромската музика

Рикардо М. Сахити е основач и директор на Филхармонијата на Ромите и Синтите. Нашиот оркестар се залага за европско наследство, за заедничка европска култура“, вели диригентот за ДВ.

Рикардо М. Сахити : Како дете, не знаев што да очекувам во мојот живот, но отсекогаш сум имал интерес за класичната музика. Имавме мало радио и секогаш слушавме сериозна музика. Секогаш бев во друг свет. Застанав пред огледалото и почнав да диригирам. А моите сестри и родители рекоа: „Што е со него? Не го знаев значењето на она што ме чека. Но, јас отсекогаш го имав тоа во моето срце.

ДВ: Дали има дело или композитор што особено ве инспирирал?

 Р.С : Да, јас многу го ценам Бетовен како пример за мене – но и за светот. Неговата петта симфонија, четврта, седма… Во седмата симфонија има и ромски мотиви во последниот став, во финалето. Морам да ја истакнам снимката на Карлос Клајбер, како тој ја изразува идејата за овие дела со многу емоции, страст и сјај. И тогаш, се разбира, ќе имаше романтизам, Дворжак, осма или деветта симфонија. Исто така музиката на Франц Лист, 2-та унгарска рапсодија, во која има пасус a la Zingarese во стилот на ромската музика.

ДВ: Што е за вас ромската музика? Или што е а ла Зингарес? Што значи тоа за вас?

РС: Можеби порано не го знаев тоа, но денес, по 20 години искуство со Ромската и Синти филхармонијата, можам да кажам: Ова е музиката што први ја свиреа Ромите, во разни европски земји како Унгарија. Таканаречената народна музика често била ромска музика.

ДВ: Како Барток или Кодали наводно снимаат унгарска народна музика која всушност била ромска музика?

Така е.Кодали известува дека како млад човек често возел со воз од Галанта (град во денешна Словачка) за Виена. Секогаш слушаше ромски песни. Тој ги оркестрирал овие песни под наслов „Танците од Галанта“, а потоа ги подарил на унгарски оркестар како подарок. Или слушајте го Брамс, неговите „Унгарски танци“. Го изведовме бр. 4 во Ф остар мол на Ремерплац по повод 600-годишнината од првото документирано спомнување на Ромите во Франкфурт на Мајна. Некои рекоа: тоа се унгарски ора. Се разбира, тоа се и унгарски ора, но во овие унгарски ора – како во четвртото, петтото, шестото – има ромска музика.

Истото важи и за Романија. Романската народна музика е исто така под големо влијание на традиционалната ромска музика. И Џорџ Енеску ја слушна оваа традиционална музика, го заинтересира и ја презеде композицијата во својата прва рапсодија. Ова важи и за другите композитори. Во Виена во 19 век, Будимпешта и Прага беа можеби најважните места за романтична музика – и тие беа под влијание на ромските музичари како Јанош Бихари. Бихари беше одличен музичар, имаше ансамбл со виолина, виола, контрабас, исто така и кларинет и цимбалом.

ДВ: Ова е исто така многу типичен ансамбл за лесна музика од времето…

РС: Така е.Има историски момент во Виена, на Светскиот конгрес, каде што играше. И Бетовен го слушна.

Ромска традиција и класика
За разлика од овие ансамбли, вие составивте цел симфониски оркестар, Ромската и Синти филхармонијата. Што е посебно за оркестарот?

Во мојот оркестар сите се професионално обучени музичари. Тие се Роми, но свират во меѓународни професионални оркестри. Има, на пример, музичари кои свират во Виенската опера, како соло виолончелист во оркестарот МДР во Лајпциг, како концерт-мајстор во Гота. Многумина доаѓаат од Унгарија, односно благодарение на оваа традиција со Кодали и Барток има многу Роми кои дипломирале на Академијата Франц Лист во Будимпешта. Музичарите се како нашите музички потомци кои ја носат оваа музика – во исто време сериозна музика и народна музика од нивниот дедо или прадедо и од нивниот татко.

ДВ: Што значи кога некој од ромска традиција потоа станува професионален класичен музичар? Каков дух е тоа, што ја прави атмосферата во оркестарот да функционира за вас?

РС: На нашите проби секогаш има многу дискусии. Некој вели, на пример: „Лист го напиша вака“. Потоа други велат: „Тоа не е вистинското темпо, како што пишува таму“. Многумина доаѓаат од традицијата во која таа и нејзиното семејство со векови свират само во мали ансамбли. Донесени се одредени стилови на играње и темпо. Потоа доаѓам како диригент со моето образование, моите студии и моето искуство – и стручноста на разни професори. Се среќаваат различните традиции и класичниот стил. И тогаш ќе има дискусија! И кога го свириме Џорџ Енеску (од Романија), на пример, тогаш некои Роми од Романија велат: „Ова е нашата музика!“. И ако свириме различно темпо, тогаш велите: „Не, не, ние го свириме ова како класично Овој оркестар, овие музичари – тие се како амбасадори. Тие го покажуваат она што нè поврзува со векови: наследството е музиката, музиката на овој ромски народ, кој има свој дом во многу европски земји. Го зборуваат јазикот на нивните матични земји, имаат усвоено традиција, култура, религија, но имаат и своја музичка моќ и енергија. И кога ќе дојдат овде, на нашиот проект, тогаш цела Европа е тука, целата европска култура! И тогаш овие 70 музичари на оркестарот почнуваат да свират – како солист. И јас сум само тој што вели: „Покажи, покажи, што друго сакаш!“

ДВ: И оставате простор и за импровизација?

РС: Мислам дека толку многу спонтани, толку многу емотивни музичари во оркестар кои можат веднаш да се префрлат од класична на ромска музика и импровизација – тоа е ретко. Тоа е подарок, подарок за музика.

ДВ: Дали вашиот оркестар е прв од ваков вид?

РС: Оркестарот на Ромите и Синтите има за прв пат во овој век, во 21 век.

ДВ: Дел од истата европска приказна
Надвор од музиката, каква политичка порака асоцирате на овој оркестар?

РС: Многу народи живеат на оваа планета Земја. И сите сме луѓе. Во медиумите ретко има позитивни вести за Ромите, кои живеат овде во Европа повеќе од 600 години. Обично само кога има скандал или понекогаш тажни работи. Но, врската што Ромите ја имале со сите народи преку музиката со векови се спомнува ретко. И сега овој оркестар се обидува да ја пренесе пораката: Луѓе, ова е нашата ромска музика, но оваа ромска музика има врска со Европа! Со француска музика – Џорџ Бизе ја напиша „Кармен“, Равел или Дебиси беа инспирирани од ромската музика. Исто така, ние сме поврзани со руската музика, Сергеј Рахманинов беше заљубен во Ромка. Благодарение на оваа жена тој беше во ромски семејства, таму тој слушнав како Ромите пеат мелодии, што никогаш порано не го слушнал. А потоа дојде дома и ја компонираше својата Прва симфонија, а во неа има само ромска музика. И направи уште една опера „Алеко“ Ова е приказна за маж кој поради Ромка вели дека повеќе не сака да биде војник, туку само да биде со оваа жена. Тоа е страст, емоција!

Сето тоа е дел од приказната што го поврзува овој оркестар. Сакаме да покажеме дека сме европски граѓани, дека треба да имаме еднакви можности како сите на оваа планета, ни повеќе ни помалку. Да можеме да живееме овде нормално. И со овој оркестар сакаме повторно да ги откриеме заборавените музички дела, како оние на Бихари. Со вакви дела би сакале дополнително да го прошириме нашиот репертоар!

ДВ: Како сакате да ја овековечите оваа европска идеја на вашиот оркестар?

РС: Во многу европски земји има национални, регионални и општински оркестри. И Европската унија би можела да каже дека филхармонијата на Ромите и Синтите се залагаат за европско наследство, за заедничка европска култура. Затоа што Французите, Германците, Италијанците, Унгарците, Романците, Шпанците, Холанѓаните и Австријците сите се чувствуваат подеднакво како дома во оваа музика. Ми треба поддршката од Европската Унија за овој проект оркестар да стане постојан оркестар. Сега сум на почеток, а со европска поддршка допрва ќе доживеете многу симфониска музика, многу денс музика. Ќе го храниме светот со музика, тоа е моќта на овој оркестар!

ДВ: Како се чувствувате за терминот „циганска музика“?

Композиторите ја насловија својата музика како што беше вообичаено во тоа време. Но, јас секогаш би рекол: Ова е ромска музика. Така се вика на мојот јазик. Зборот циган не постои во нашиот јазик. Роден сум во Србија, во поранешна Југославија. Зборот „циган“ ми беше многу лош. Кога почнав музичко училиште на седумгодишна возраст, нашата куќа во „Махала“ (ромско предградие) во Косовска Митровица беше уништена од поплава. И тогаш добивме нова куќа од државата во различен дел од градот, и таму пораснав. И тогаш татко ми рече: „Па, тука нема други деца, тука не можете ништо да направите, оди во музичко училиште!“ Добро, а потоа ја грабнав виолината и отидов. Некои од децата таму ми рекоа: Цигани, цигани! И реков: “Извинете, за што се работи? Кој си ти? Што значи тоа?” Не го разбрав тој збор. Јас сум за да кажам Рома.

ДВ: „Секоја личност е единствена!
Дали сте посветени да обезбедите сите деца Роми да учат ромски јазик?

РС: Да! Мислам дека многу Роми го знаат својот јазик, но многумина го заборавиле. Јас би рекол: Пред се мора да го зборуваме јазикот во државата во која живееме. А треба да научиме и ромски, нашиот народен народен јазик. И секако секогаш англиски.

ДВ: Како се навраќаш на сопственото детство и отпечаток?

РС: Во ретроспектива, многу беше убаво, и покрај сите проблеми што постоеја. Благодарен сум што сум роден во Југославија и благодарен што татко ми имаше работа – во фабрика за цигари. Јас пораснав во времето на Тито, тогаш ми се чинеше дека сите граѓани или сите народи на Југославија живеат мирно еден со друг. И само што живеевме! Сепак, за мене беше како рај. Во тоа време, немав поим што ќе се случи подоцна.

Моето образование беше навистина важно! Неодамна слушнав на Светскиот конгрес на Ромите во Берлин дека многу млади Роми немаат апсолутно никакви шанси ромските деца во Словачка, Чешка, исто така во Косово, во другите региони автоматски да бидат испратени во специјални училишта. Тоа значи дека не одат на училиште со сите деца. Мислам дека тоа е голема грешка!

ДВ: Кој е вашиот совет до младите од ромската заедница? Што треба да прават?

РС: Научи! Научете занает. Мора да верувате дека можете да го направите тоа! Ако ми кажат дека сакам да бидам доктор, сакам да бидам научник, сакам да бидам поет, сакам да бидам уметник, тогаш треба да одите по тој пат! И тогаш ќе успеат! Ако можам јас, ќе можат и сите други! Ова е важно! Сите ние сме човечки суштества во овој космос – и сите имаме талент, интелигенција и емоции.

Секој човек е единствен, секој човек! Ова е богатството на нашата земја, сите ние треба да го направиме, да го направиме позитивно. Тоа е она што го посакувам.

ДВ: Самиот си во Германија 31 година – половина живот. Што е Германија за тебе?

РС: Го добив Федералниот крст за заслуги од сојузниот претседател Јоаким Гаук во 2016 година за основањето на филхармонијата на Ромите и Синтите. Ова е голема чест за мене! Но, кога мислам на Германија, мислам и на Роџер Морено-Ратгеб и неговиот „Реквием за Аушвиц“ . нивните животи.

Германија, ова е мојата татковина! И јас сум германски државјанин. Мислам дека ова е мојот трет дом. Првата татковина е земјата во која сум роден. Вториот дом е земјата во која живее мојата сопруга. Но, третиот дом е Германија, што ми овозможува да го имам оркестарот заедно со моите пријатели, со политичарите и со општеството.

И мислам дека овој оркестар можевме да го најдеме само во Германија. Го анализирав: Во ниту една друга земја тоа немаше да биде возможно, само во Сојузна Република Германија. Мислам дека дојдов овде во Германија во вистинско време, во вистински момент. И јас сум многу благодарен и горд што живеам во оваа голема, голема музичка земја од каде потекнуваат големите композитори. И јас сакам мир, не само јас, туку и стотици генерации после мене да живеат на овој континент. И дека создаваме музички дела. Еден со друг! Како што ни покажува музиката, можеме да направиме сè заедно!

Диригентот Рикардо М. Сахити е основач и директор на Филхармонијата на Ромите и Синтите . Тој израснал во поранешна Југославија, а во Германија дошол откако студирал музика во Белград и Москва. Во 2016 година, Сахити беше награден со Федерален крст за заслуги.

Оригиналниот текст од интервјуто со Сахити пе преземен од линкот на Дојче веле од следниот линк:
https://www.dw.com/de/in-der-roma-musik-klingt-europa/a-66495059?fbclid=IwAR2a5buLDoGvncxJB_UWZY_SBv8Q5IWkFakeZ_TRWJK9IDq3QUOHEsGmhco